Ετικέτα: ΚΑΣΤΟΡΙΑ

ΚΑΣΤΟΡΙΑ

Η Καστοριά είναι πόλη της Μακεδονίας, έδρα του δήμου Καστοριάς και πρωτεύουσα της Περιφερειακής Ενότητας Καστοριάς στην δυτική Μακεδονία.

Ο πραγματικός πληθυσμός της πόλης ανέρχεται στους 20.000 κατοίκους, σύμφωνα με την απογραφή του 2011.^[2] Είναι χτισμένη πάνω σε χερσόνησο της λίμνης Ορεστιάδας, σε υψόμετρο 703 μ.^[1] από την επιφάνεια της θάλασσας, ανάμεσα στα βουνά Βίτσι και Γράμμο. Περιβάλλεται από τη ομώνυμη λίμνη της και συνδέεται με την ξηρά μέσω μιας ευρύτερης λωρίδας γης από επιχωματώσεις, δίνοντας την εντύπωση νησιού.

Στην μακραίωνη ιστορία της, μιάμιση χιλιετία από κτίσεως της, γνώρισε πολιορκίες και κατακτήσεις από Βουλγάρους, Νορμανδούς και Τούρκους, διατηρώντας όμως μέχρι σήμερα σημαντικό αριθμό βυζαντινών εκκλησιών, κειμηλίων και αρχοντικών ως τεκμήρια της κατά καιρούς ακμής της, λόγω της επιτυχημένης εμπορίας και διακίνησης των γουναρικών σε σημαντικά κέντρα της Ευρώπης.

Όνομα[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Επικρατέστερη θεωρείται η άποψη ότι προήλθε από τους κάστορες^[3] που ενδημούσαν για αιώνες σ΄αυτήν.

Ο Βυζαντινός ιστορικός της εποχής του Ιουστινιανού (527–565), Προκόπιος, αναφέρει πως η πόλη μεταφέρθηκε σε οχυρή θέση στη λίμνη, την οποία λίμνη ονομάζει, για πρώτη φορά, Καστορία.^[4] Για το όνομα της πόλης, αναφέρει πως ο Ιουστινιανός: «…καί τό όνομα, ὡς εἰκός, αφῆκε τῇ πόλει»^[5]. Δεν ειναι ξεκάθαρο αν με αυτή η φράση ο Προκόπιος εννοεί ότι την ονόμασε Ιουστινιανούπολη. Πάντως στον σύγχρονο του Ιουστινιανού, Συνέκδημο του Ιεροκλέους, αναφέρεται ακόμη ως Διοκλητιανούπολη. Με το ίδιο όνομα εμφανίζεται στο έργο Περί Βασιλείου Τάξεως του αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Ζ’ Πορφυρογέννητου (10ος αι.), ωστόσο η αναφορά αυτή θεωρείται αναχρονισμός.^[6].

Η Βυζαντινή ιστορικός Άννα Κομνηνή αναφέρει ότι η λίμνη ονομάζεται η της Καστοριάς, ενώ το όνομα της πόλης προέρχεται από τη λέξη κάστρον^[7] Ωστόσο αυτή η ερμηνεία της Κομνηνής είναι λιγότερο πιθανή^[3], αν και κατά τη μεταβυζαντινή εποχή συχνά αποκαλείτο κατά αυτόν τον τρόπο, όπως π.χ. στους κώδικες της Μητροπόλεως Καστοριάς, ενώ οι κάτοικοι της πόλης συνοδεύονταν επίσης από το προσωνύμιο «καστριώτης».^[8] Η τουρκική ονομασία της πόλης είναι Kesriye (Κεσρίγιε), ονομασία που αναφέρει και ο περιηγητής του 17ου αι., Εβλιγιά Τσελεμπί,^[9], ενώ η σερβική και βουλγαρική ονομασία της πόλης είναι Κοστούρ (Κυριλλικά: Костур). Κατά μια άποψη (Поповски, Търпо 1869-1913), η ονομασία Κοστούρ προέρχεται από το ότι η τοποθεσία μοιάζει με με σκελετό ψαριού (πέρκας).^[10]

To όνομα της πόλης έχει συνδεθεί επίσης με τον Κάστορα, καθώς στην τοπική μυθολογία αναφέρεται πως κτίστηκε το 840 π.Χ. από τον αδελφό του Πολυδεύκη, μετά από χρησμό που έλαβε από το Μαντείο των Δελφών.^[11]

Ιστορία[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Απαρχές[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Σε γειτονική περιοχή, κατά τον Βυζαντινό ιστορικό Προκόπιο, στο έργο του Περί κτισμάτων (553-555), βρισκόταν η «θεσσαλική» πόλη Διοκλητιανούπολη.^[5][12][13] Η Διοκλητιανούπολη έχει ταυτιστεί από τους αρχαιολόγους με αρχαία πόλη στην περιοχή Αρμενοχώρι η οποία ανακαλύφθηκε πρόσφατα, 4 χιλιόμετρα νότια της Καστοριάς.^[14] Η Καστοριά χτίστηκε στη θέση της αρχαίας πόλης Celetrum (Κέλετρον), που μνημονεύεται από τον Ρωμαίο ιστορικό Τίτο Λίβιο (64 π.Χ.-17 μ.Χ.)^[15]. Ο Τίτος Λίβιος δεν αναφέρει την ακριβή θέση της, ωστόσο όλοι οι ιστορικοί την ταυτίζουν με αυτή της σημερινής πόλης^[16]. Κατά τον Προκόπιο, η στρατηγική θέση και η φυσική ομορφιά της περιοχής προσείλκυσε το ενδιαφέρον των αυτοκρατόρων του Βυζαντίου. Ο Ιουστινιανός Α’ μετέφερε εκείνη την πόλη σε «νησί» στο κέντρο της λίμνης και την περιέβαλε με διπλό τείχος, από το οποίο σήμερα μόνον σπαράγματα σώζονται. Το κάστρο αποτελούσαν δύο γραμμές τειχών που άρχιζαν από ένα μέρος της όχθης του λαιμού στα νότια, προχωρούσαν προς τη βόρεια όχθη της λίμνης και κατέληγαν στο ανατολικό μέρος της λίμνης. Εκεί το κάστρο γινόταν πιο φαρδύ και σχημάτιζε το ογκωδέστερο μέρος του νησιού, καταμεσίς της λίμνης.^[5]

Το 1017, ο αυτοκράτορας Βασίλειος Β’ Βουλγαροκτόνος την πολιόρκησε αλλά απέτυχε να την καταλάβει.^[17] Με την τελική κατάρρευση της βουλγαρικής αντίστασης, το 1019, η πόλη επανήλθε στους Βυζαντινούς.

Το Δεσποτάτο της Ηπείρου, στο οποίο ανήκε και η Καστοριά, όπως ήταν από το 1252 έως το 1315

Από το 1083, που εκδιώχθηκαν οι Νορμανδοί από τους στρατηγούς του Αλεξίου Κομνηνού, Νικηφόρο Βρυέννιο και Γεώργιο Παλαιολόγο μέχρι την κατάλυση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας μετά την Δ’ Σταυροφορία το 1204, η Καστοριά βρίσκεται άλλοτε υπό τους Νορμανδούς και άλλοτε στα χέρια των Βυζαντινών. Κατά τη διάρκεια της Πρώτης Σταυροφορίας (1096-1099), τμήμα Σταυροφόρων προερχόμενο από το Μπρίντιζι περνά από την Καστοριά και μέσω Αχρίδας κατευθύνεται στην Κωνσταντινούπολη.^[18] Μετά το 1204, οι Βούλγαροι, επωφελούμενοι από τη γενική εξασθένηση της Βυζαντινής αυτοκρατορίας, την κυριεύουν για τρίτη φορά. Ωστόσο η βουλγαρική κατοχή δεν διήρκεσε πολύ, αφού μετά από μικρό χρονικό διάστημα, όταν ο Μιχαήλ Β’ Κομνηνός Δούκας συμμάχησε με τον άρχοντα Μακεδονίας και Θεσσαλίας^[19] Ιωάννη Πετραλείφα, η πόλη περιήλθε στο Δεσποτάτο της Ηπείρου. Τους Σέρβους του Στέφανου Δουσάν ή Ντούσαν, «Κράλη» της Σερβίας (1331-1345), διαδέχονται αλβανικοί, «αφύλαρχοι», όπως αναφέρει ο Κατακουζηνός,^[20] πληθυσμοί που κατακλύζουν τη δυτική Μακεδονία γύρω στα 1350. Οι Τούρκοι, ως οργανωμένος στρατός του οθωμανικού εμιράτου της Βιθυνίας, καταστρέφουν και δηώνουν τη μακεδονική ύπαιθρο, ώσπου να εγκαταστήσουν προοδευτικά την κυριαρχία τους στις μακεδονικές πόλεις και στη περιοχή. Η τουρκική κατάκτηση καλύπτει την εικοσαετία μεταξύ 1371 και 1394.^[21]

Οθωμανική περίοδος[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Η κατάληψη της Καστοριάς από τους Τούρκους τοποθετείται περίπου στο 1383. Έμεινε στην κατοχή τους επί περίπου πέντε αιώνες. Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, η περιοχή της Καστοριάς αναδείχτηκε σε κέντρο ελληνισμού διατηρώντας την εθνική συνείδηση, τη γλώσσα, τη θρησκεία, τα ήθη και τα έθιμα. Την εποχή αυτή η περιοχή ανέπτυξε έντονη οικονομική και εμπορική δραστηριότητα και γνώρισε άνθηση στις τέχνες και τα γράμματα. Ο Γεώργιος Καστοριώτης ή Γεώργιος Καστριώτης,^[22] επιφανής Καστοριανός που έφτασε ως το αξίωμα του μεγάλου κομίσου, ίδρυσε το 1705 στη συνοικία Μουζεμβίκη την εκκλησιαστική του σχολή και το 1708 μετακάλεσε από τη Βενετία τον αναγνωρισμένο λόγιο, θεολόγο και συγγραφέα Μεθόδιο Ανθρακίτη.^[23] Το 1710 ιδρύθηκε το Ανώτερον Σχολείον Κυρίτζη τη διεύθυνση του οποίου ανέλαβε ο Μεθόδιος Ανθρακίτης.^[24]

Προετοιμασία και Επανάσταση του 1821[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Κατά την πρώτη κρίσιμη και αποφασιστική περίοδο της αφύπνισης του Γένους και της σφυρηλάτησης της εθνικής συνείδησης, συμμάρτυρες του Ρήγα Βελεστινλή ήταν οι δυο Καστοριανοί αδελφοί Ιωάννης και Παναγιώτης Εμμανουήλ. Στενός συνεργάτης του Ρήγα ήταν ο Γεώργιος Θεοχάρης, που λόγω του εγνωσμένου κύρους του και της αυστριακής υπηκοότητός του απελάθηκε και προτίμησε τη Λειψία.^[25] Κατά την επανάσταση του 1821 σημειώθηκαν αρκετές επιχειρήσεις στην περιοχή και ιδιαίτερα στο Βογατσικό. Καστοριανός ήταν ο οπλαρχηγός Ιωάννης Παπαρέσκας, ο οποίος πήρε μέρος στη σύνοδο της Μονής Δοβρά μαζί με άλλους οπλαρχηγούς της Μακεδονίας, ο Ευάγγελος Ιωάννου,^[26] ο Αναστάσιος Καρίτσης,^[27] ο Δήμος Παναγιώτου,^[27] οι Ναούμ Νικολάου, Κωνσταντίνος Νικολάου, Ιωάννης Καραμπίνας,^[28] Ευάγγελος Ιωάννου, Ζήσης Δημητρίου^[29] κ.α.^[30][31] Κατά τη διάρκεια των πολεμικών συρράξεων πέριξ της πόλης, στο Βογατσικό, την Κλεισούρα και τη Χρούπιστα (Άργος Ορεστικό), το 1822, μετά από διαταγή του Οθωμανού στρατιωτικού διοικητή Θεσσαλονίκης Μεχμέτ Εμίν (Εμπού Λουμπούτ), φυλακίστηκαν οι πρόκριτοι της Καστοριάς. Επίσης, εκτελέστηκαν ο ιερέας Θεόφιλος της ενορίας Καρύδη και άλλοι 10 Καστοριανοί. Το 1823 κατεδαφίστηκαν όλα τα καμπαναριά της πόλης, ως αντίποινα για τη συμμετοχή στην επανάσταση. Το 1825 ανέλαβε νέος τοπικός διοικητής ο Σαχίν Μπέης, ο οποίος το 1826 στάλθηκε με στρατιωτικό σώμα στην πολιορκία του Μεσολογγίου. ^[32]

Μακεδονικές Επαναστάσεις του 1867 και 1878[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Στα 1867, στα πλαίσια της τότε Μακεδονικής Επανάστασης, ιδρύθηκε, με πρωτεργάτη τον Αναστάσιο Πηχεώνα, η Εθνική Επιτροπή, με πρώτα μέλη τους γιατρούς Ιωάννη Σιώμο και Αργύριο Βούζα και τους Νικόλαο Τουτουντζή, Βασίλειο και Νικόλαο Ωρολογόπουλο Ρέτζη και Απόστολο Σαχίνη. Γρήγορα διευρύνθηκε, ιδιαίτερα προς την Κλεισούρα, όπου ο Πηχεών είχε διατελέσει δάσκαλος από το 1862 και είχε συνδεθεί τότε στενά με τον γνωστό γιατρό Ιωάννη Αργυρόπουλο. Η νέα «Φιλική Εταιρεία», όπως ονομάσθηκε μετά τη διεύρυνσή της, απέβλεπε στο ξεσήκωμα της Μακεδονίας εναντίον των Τούρκων. Έπαιξε σημαντικό ρόλο στα γεγονότα της Μακεδονικής Επανάστασης του 1878. Αρχές του 1888 συνελήφθησαν από τους Τούρκους δεκαπέντε Κλεισιουριώτες και περισσότεροι από σαράντα Καστοριανοί μαζί με Μπογκατσιώτες, Κορυτσιώτες κ.α. που οδηγήθηκαν τελικά στις φυλακές του Μοναστηρίου για να δικαστούν.^[33]

Μακεδονικός αγώνας[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Κατά την ίδρυση της Βουλγαρικής Εξαρχίας (1870), ο Σουλτάνος της έδωσε το δικαίωμα να ιδρύσει μητρόπολη, εκεί όπου διέθετε την πλειοψηφία των 2/3 των πιστών ή ένα ναό αν την ακολουθούσε το 1/3 των πιστών^[34] με την πρόνοια της τιμωρίας όσων θα επιχειρούσαν να εκμεταλλευτούν τα παραπάνω για να ενσπείρουν διχόνοια και αναταραχή («Ἀν αὐτό ληφθῇ ὡς πρόσχημα διά τήν ἐνσπορᾶ διχόνοιας καί ἀναταραχής μεταξύ τὢν κατοίκων, οἱ ἔνοχοι τέτοιων ἐνεργειών θά τιμωρηθούν, σύμφωνα μέ τό νόμο»)^[35].

Η περιοχή της Καστοριάς αποτέλεσε τον πυρήνα προετοιμασίας και δράσης του ένοπλου απελευθερωτικού Μακεδονικού Αγώνα. Ήδη από το 1867, όπως προαναφέρθηκε, ιδρύθηκε η Εθνική Επιτροπή. Αν και στην πόλη της Καστοριάς ήταν αναμφισβήτητη η κυριαρχία του ελληνικού στοιχείου,^[36] σε αρκετά χωριά της υπαίθρου υπήρχε σταδιακή και αυξανόμενη βουλγαρική διείσδυση, μετά τη σύσταση της βουλγαρικής Εξαρχίας και ιδιαίτερα μετά τον ατυχή Ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897.^[37] Φυσικό επακόλουθο ήταν να οργανωθεί και να ενταθεί, μετά την εξέγερση του Ίλιντεν ^[38], το 1903, η αντίσταση και να αναδειχθούν σημαντικές ιστορικές μορφές, όπως ο Παύλος Μελάς, ο Γερμανός Καραβαγγέλης και ο Ίων Δραγούμης. Σημαντικοί Καστοριανοί οπλαρχηγοί έδρασαν την περίοδο αυτή, όπως ο Αριστείδης Μαργαρίτης, ο Κωνσταντίνος Γκολογκίνας, ο Σπυρίδων Δούκης και ο Χρυσός Δούκης, ο δάσκαλος Βασίλειος Μελεγκάνος^[39] κ.α.^[40]

Νεότερη ιστορία[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Η Καστοριά απελευθερώθηκε κατά τον Α’ Βαλκανικό πόλεμο, στις 11 Νοεμβρίου του 1912 και ο Άγιος Μηνάς τιμάται ως ελευθερωτής της πόλης.

Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή και την επακολουθήσασα υποχρεωτική ανταλλαγή των πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας, βάσει της Συνθήκης της Λωζάνης ^[41], αρχικά εγκαταστάθηκαν στον Νομό Καστοριάς 388 Έλληνες Μικρασιάτες πρόσφυγες ^[42]. Στην Καστοριά ζούσαν 2.000 Αλβανοί εκ των οποίων οι μουσουλμάνοι παρερμηνεύτηκαν με Τούρκους και εκτοπίστηκαν στην Τουρκία ή την Αλβανία ενώ οι Ορθόδοξοι παρέμειναν στην πόλη. Μετά την αποχώρηση των Αλβανοί έφθασαν στην πόλη της Καστοριάς (17-8-1924) 43 οικογένειες ψαράδων από την Απολλωνιάδα της Βιθυνίας ^[43], ύστερα από ενέργειες του τοπικού Γραφείου Εποικισμού, για να ασχοληθούν με το ψάρεμα στη λίμνη.^[44]

Όταν ο Ιταλικός Στρατός κατέλαβε την Αλβανία, τον Απρίλιο του 1939, υπήρξε ανησυχία στον πληθυσμό της περιοχής για την πιθανότητα ιταλικής επίθεσης, ιδιαίτερα μετά την εισβολή της Γερμανίας στην Πολωνία τον Σεπτέμβριο του ίδιου χρόνου. Το πρωί της Δευτέρας, στις 28 Οκτωβρίου 1940, οι κάτοικοι της πόλης ξύπνησαν από τα αναγνωριστικά ιταλικά αεροπλάνα και τις βροντές που προέχονταν από τα πυρά του πυροβολικού στα σύνορα. Η πόλη της Καστοριάς έπειτα βομβαρδίστηκε από ιταλικά βομβαρδιστικά και αναφέρθηκαν άμαχοι ανάμεσα στους νεκρούς και αρκετοί τραυματίες.^[45] Κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου^[46] ήταν σημαντική η συμβολή των κατοίκων της περιοχής στον αγώνα κατά των Ιταλών, Βουλγάρων και Γερμανών κατακτητών. Η άλλοτε ανθηρή εβραϊκή κοινότητα (κατά την επίσημη οθωμανική επετηρίδα του Βιλαετίου Μοναστηρίου του 1891, ζούσαν στην Καστοριά 5.615 κάτοικοι, από τους οποίους 774 ήταν Εβραίοι^[47]) έπαψε να υφίσταται με τη βίαιη μεταφορά, κάτω από απάνθρωπες συνθήκες (24 Μαρτίου 1944), 763 Εβραίων στα στρατόπεδα συγκέντρωσης απ΄ όπου επέστρεψαν μόνον 35.^[48] Ως συνέπεια της ελονοσίας,^[49] του υποσιτισμού και της αβιταμίνωσης^[50], παρατηρήθηκε στην περιοχή ραγδαία αύξηση των περιστατικών φυματιώσεως^[51] Ο γιατρός και τότε δήμαρχος της πόλης, Σαράντης Τσεμάνης, ως μάρτυρας κατηγορίας κατά των Ιταλών και Βουλγάρων εγκληματιών πολέμου στη Δυτική Μακεδονία το 1941-44 (π.χ. Ράβαλι, Άντον Κάλτσεφ)^[52] στη Αθήνα το 1946, προκάλεσε αίσθηση στο δικαστήριο, όταν με παλλόμενη φωνή είπε: «… η νεολαία της Δυτικής Μακεδονίας είναι καταδικασμένη εις τον δια φυματιώσεως θάνατον. Έχει κοκκινίσει το χώμα από τας αιμοπτύσεις. Η Καστοριά πρέπει να μεταβληθεί εις ένα απέραντον Σανατόριον, δια να γιάνη τα αγιάτρευτα, που ετσάκισαν, νιάτα της».^[53]

Στην περίοδο του Εμφυλίου πολέμου (1946-1949), η περιοχή της Καστοριάς αποτέλεσε το επίκεντρο εξέλιξης της ένοπλης αιματοχυσίας και των θλιβερών κοινωνικών συνεπειών που ακολούθησαν. Οι σφοδρές μάχες στα ορεινά της συγκροτήματα στον Γράμμο και στο Βίτσι^[54] προκάλεσαν απερίγραπτα δεινά στην πόλη. «Στην ασφυκτικά κατοικημένη και στενά πολιορκημένη Καστοριά παρουσιάζονταν συχνά σοβαρές ελλείψεις βασικών ειδών, όπως καυσόξυλα, φωτιστικό πετρέλαιο και είδη διατροφής… όσοι τολμούσαν να εξέλθουν στα γειτονικά χωριά προς ξύλευση, αντιμετωπίζονταν από τους Αντάρτες ως πράκτορες των Μοναρχοφασιστών (sic) και από τις κρατικές αρχές ως πράκτορες της άλλης πλευράς (sic)». ^[55] Ομάδες υποσιτισμένων ρακένδυτων παιδιών περιφέρονταν στους δρόμους αναζητώντας τροφή ενώ τα λίγα κρεβάτια στα κρατικά νοσοκομεία δεν επαρκούσαν ούτε για τους τραυματίες από τις μάχες και τις νάρκες.^[56]«Τον Ιούνιο του 1949 καταμετρήθηκαν 77.822 καταφυγόντες^[57] των μερικώς ή ολικώς εγκαταλελειμμένων χωριών της περιοχής για να φθάσουν συνολικά σε διάφορες πόλεις από όλη τη πληττόμενη γεωγραφική ζώνη τις 684.507 την ίδια εποχή.»^[58] Κάτω από αυτές τις συνθήκες αρκετά παιδιά κυρίως των πληγέντων από τον ανταρτοπόλεμο που είχαν χάσει τον ένα ή τους δυο γονείς τους, και όσα δεν τύχαιναν στοιχειώδους οικογενειακής φροντίδας, μεταφέρθηκαν στις Παιδοπόλεις της Φρειδερίκης.

Μεταφορές[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Οδικές Μεταφορές[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Λίγο έξω από την πόλη διέρχεται ο αυτοκινητόδρομος 29 που συνδέει την Καστοριά με την Εγνατία Οδό και το συνοριακό σταθμό Κρυσταλλοπηγής. Ακόμα, η Καστοριά συνδέεται ανατολικά με το Αμύνταιο μέσω της Επαρχιακής οδού Καστοριάς – Αμυνταίου και βόρεια με τις Πρέσπες και τη Φλώρινα μέσω της Εθνικής Οδού 15 και της Εθνικής Οδού 2.

Το ΚΤΕΛ Καστοριάς εκτελεί καθημερινά δρομολόγια εντός νομού (Νεστόριο, Άργος Ορεστικό, Πεντάβρυσο, Κορησό, Κλεισούρα, Γέρμα, Κορέστεια, Διποταμία, Ιεροπηγή) και για άλλες πόλεις της Μακεδονίας και της Ελλάδας. Ειδικότερα εκτελούνται δρομολόγια από και προς τη Θεσσαλονίκη, την Αθήνα, την Κοζάνη, Το Βόλο, τη Λάρισα, τη Λαμία, τα Ιωάννινα, το Αμύνταιο και τη Βέροια. Επίσης υπάρχει αστικό ΚΤΕΛ που εκτελεί καθημερινά δρομολόγια από και προς κοντινούς οικισμούς.^[59]

Αεροπορικές Μεταφορές[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Σε απόσταση 10 χιλιομέτρων από την πόλη της Καστοριάς, στο Άργος Ορεστικό, βρίσκεται ο Κρατικός Αερολιμένας Καστοριάς Αριστοτέλης, ο οποίος συνδέει την Καστοριά με την Κοζάνη και την Αθήνα.

Βιβλιοθήκη[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Ο Δήμος Καστοριάς ίδρυσε την βιβλιοθήκη του το 1925 και μέχρι το 1998 λειτουργούσε ως υπηρεσία του, ώσπου το 1999 έγινε Νομικό Πρόσωπο Δημοσίου Δικαίου (Ν.Π.Δ.Δ.) και δόθηκε η ονομασία “Αθανάσιος Χριστόπουλος“. Είναι μία μεγάλη και καλά οργανωμένη βιβλιοθήκη η οποία έμεινε κλειστή μόνο κατά τα χρόνια του πολέμου 1940–1945.
Η συλλογή της καλύπτει τόσο την ελληνική όσο και την παγκόσμια λογοτεχνία με βιβλία που ανταποκρίνονται σε όλες τις θεματικές κατηγορίες και τις επιστήμες. Αποτελείται από 27.000 τόμους βιβλίων (πολλοί εξ αυτών με σπάνιο περιεχόμενο για τους ερευνητές της τοπικής ιστορίας), αντίγραφα σπάνιων χειρογράφων της Μητρόπολης, σπάνια παλαίτυπα, παλαιές φωτογραφίες και καρτ-ποστάλ του 19ου και 20ου αιώνα, 30 τίτλους περιοδικών και 15 τίτλους τοπικών εφημερίδων. Διατηρεί, επίσης αξιόλογη συλλογή οπτικοακουστικού υλικού με εκπαιδευτικό περιεχόμενο και CD-ROM. Εμπλουτίζεται διαρκώς με βιβλία, περιοδικά και οπτικοακουστικό υλικό από κάθε κατηγορία και δέχεται δωρεές υλικού είτε από ιδιώτες ή από άλλες βιβλιοθήκες έπειτα από καθορισμένα κριτήρια αξιολόγησης. Το εκπαιδευμένο προσωπικό της βιβλιοθήκης είναι αρμόδιο για τις βιβλιογραφική επεξεργασία του υλικού της και για την ταξινόμηση χρησιμοποιεί το Δεκαδικό Σύστημα Ταξινόμησης Dewey (DDC), για την καταλογογράφηση του τους Αγγλοαμερικάνικους Κανόνες Καταλογογράφησης (AACR2) και για την θεματική περιγραφή του τις Καθιερωμένες Επικεφαλίδες της Βιβλιοθήκης του Κογκρέσου (LCSH).

Βυζαντινές και μεταβυζαντινές εκκλησίες[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Η Καστοριά με τις περίπου 80 εκκλησίες της είναι η μόνη πόλη στην Ελλάδα που σώζει σε μεγάλο βαθμό αδιάλειπτα τη βυζαντινή ^[60] και μεταβυζαντινή μνήμη. Με εξαίρεση το Άγιον Όρος, μόνο στην Καστοριά υπάρχουν φορητές εικόνες της Κρητικής Σχολής και μάλιστα πρώιμης χρονολογίας. Οι εκκλησίες, οι τοιχογραφίες,^[61] οι φορητές εικόνες και τα αρχοντικά, είναι μάρτυρες οικονομικής ακμής και πολιτισμού σχεδόν 10 αιώνες περίπου. Η ανέγερση των εκκλησιών της Καστοριάς, όπως του Αγίου Γεωργίου (1085) από τον αυτοκράτορα του Βυζαντίου Αλέξιο Κομνηνό^[62], συνεχίστηκε από την εκάστοτε τοπική αριστοκρατία, όπως π.χ. οι εκκλησίες των Αγίων Αναργύρων και του Νικολάου Κασνίτζη.^[63] Το μοναστήρι της Μαυριώτισσας του 11ου αιώνα είναι τοιχογραφημένο και στην εξωτερική όψη, όπως συνηθίζεται στη Βόρεια Ελλάδα και στα Βαλκάνια. Στις τοιχογραφίες του ναού, επί Οθωμανικής αυτοκρατορίας, είχαν αφαιρεθεί τα μάτια από όλα τα εικονιζόμενα πρόσωπα.

Μερικές από τις βυζαντινές και μεταβυζαντινές εκκλησίες που σώζονται σήμερα στη Καστοριά είναι οι εξής:

Η Παναγία Κουμπελίδικη (φωτ.2014)

• Η Παναγία Καστριώτισσα ή Σκουταριώτισσα, γνωστή ως Κουμπελίδικη, αρχές του 11ου αι. (1020-1025) κατά την επικρατέστερη άποψη (Krautheiemer, Wharto-Epstein)^[64] που βασίζεται στο ιστορικό γεγονός της λήξης των επιχειρήσεων (1019) για την εκδίωξη των Βουλγάρων από τον Αυτοκράτορα του Βυζαντίου Βασίλειο Β΄ Βουλγαροκτόνο.^[65] Είναι η μοναδική εκκλησία της Καστοριάς με τρούλο και η μοναδική με την απεικόνιση της Αγίας Τριάδας.
• Το καθολικό της Ιεράς Μονής της Μαυριώτισσας (περί τα τέλη του 11ου αι.) που προϋπήρχε της Κουμπελίδικης ως μοναστηριακό συγκρότημα.
• Ο Άγιος Στέφανος του (10ου αι.) είναι η μοναδική παλιά εκκλησία με γυναικωνίτη.
• Ο Ταξιάρχης Μητροπόλεως (11ου αι.)
• Οι Άγιοι Ανάργυροι (12ου αι.) είναι ο μοναδικός ναός στην Καστοριά με μαρμάρινο διάκοσμο, αμφικιόνια, επίκρανα και περιθυρώματα με ποικίλα ανάγλυφα σε όλες τις πύλες.
• Ο Άγιος Νικόλαος του Κασνίτζη (δεύτερο ήμισυ 12ου αι.). Ονομάσθηκε έτσι από τον κτήτορά της, μάγιστρο Νικηφόρο Κασνίτση, για να διακρίνεται από τους υπόλοιπους 11 ναούς που είναι αφιερωμένοι στον ίδιο Άγιο.
• Ο Άγιος Αθανάσιος του Μουζάκη κοντά στη Μητρόπολη. Είναι μικρή μονόχωρη ξυλόστεγη εκκλησία με κτητορική επιγραφή Θεοδώρου Μουζάκη: Ανειγέρθη κέ ὴνεκενίστει ἐκ βάθρου κέ κόπου κέ μόχθου ὁ θείος και πάνσεπτος ναός οὐτος…ςω∫ϟβ΄ (1392)
• Ο Ναός Αγίων Τριών (14ου αι.)
• Ο Ναός Αγ. Νικολάου Μαγαλειού (16ου αι.)

Αγιογραφίες- Εικονογραφίες[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Ειρήνη Παλαιολογίνα (κόρη του Θεόδωρου Κομηνού Δούκας^[66] σε εξωτερική τοιχογραφία του Ταξιάρχη Μητροπόλεως

Μετά τον Άγιο Στέφανο, ο Ταξιάρχης Μητροπόλεως (υπάρχει και ο Ταξιάρχης στο παλαιό Γυμνάσιο) είναι η δεύτερη εκκλησία στην Καστοριά που διατηρεί σε σημαντική έκταση τοιχογραφίες του 13ου αι., μεταξύ των οποίων διακρίνεται η μητέρα του αφιερωτή Μιχαήλ Ασέν Α΄, Ειρήνη Κομνηνή, ο Επιτάφιος Θρήνος και η δεομένη Παναγία.

Η τεχνοτροπική ομοιότητα των τοιχογραφιών του 11ου αι. στους ναούς του Αγίου Στεφάνου και του Ταξιάρχη Μητροπόλεως δηλώνει την επαφή των εργαστηρίων της πόλης με άλλα καλλιτεχνικά κέντρα, όπως της Καππαδοκίας και βεβαίως της Κωνσταντινούπολης. Η πλειονότητα των έργων του 12ου αι. χαρακτηρίζεται για την εκφραστικότητα των προσώπων, την επιβλητικότητα και τη δυναμική των μορφών. Οι Άγιοι Ανάργυροι και ο Άγιος Νικόλαος του Κασνίτση (πλατεία Ομόνοιας) είναι ναοί με χαρακτηριστικά δείγματα της υψηλής τέχνης που αναπτύχθηκε τον 12ον αι. Ακμάζουσα σχολή τοιχογραφίας και αγιογραφίας αναπτύχθηκε στην Καστοριά κατά το 12ο αιώνα, κυρίως αντικλασικής τεχνοτροπίας, ενώ σπουδαία δείγματα έργων που βρίσκονται σε εκκλησίες της πόλης μαρτυρούν την παρουσία εργαστηρίων^[67] προερχόμενα από σημαντικά καλλιτεχνικά κέντρα της εποχής. Το πρώτο μισό του 14ου αιώνα, διαδοχικές στρατιωτικές εκστρατείες συντέλεσαν στην παρακμή της καλλιτεχνικής ζωής της πόλης. Κατά το δεύτερο μισό του αιώνα σημειώθηκε ωστόσο νέα περίοδος ακμής, κατά την οποία περατώθηκε εκτενές πρόγραμμα τοιχογραφιών, πιθανώς από τοπικά εργαστήρια ή από καλλιτέχνες με καταγωγή από την Καστοριά. Η πνευματική και καλλιτεχνική ζωή της πόλης συνέχισε να γνωρίζει ακμή κατά τον 15ο αιώνα, με την ανοχή των οθωμανικών αρχών. Το ύφος που διαπνέει τα έργα αυτής της περιόδου διακρίνεται για τα αντικλασικά στοιχεία του και ταυτόχρονα από τη διάθεση ανανέωσης της βυζαντινής τέχνης, εισάγοντας καινοτομίες από καλλιτεχνικά ρεύματα της Δύσης.^[68]

Τα αρχοντικά της Καστοριάς[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Η συνοικία Ντόλτσο

Το αρχοντικό των αδελφών Ιωάννη και Παναγιώτη Εμμανουήλ (1750]), σήμερα στεγάζει το Μουσείο ενδυματολογίας Καστοριάς

Το αρχοντικό Τσιατσιαπά

Δείγματα της λαμπρής άνθησης της βιοτεχνικής και εμπορικής δραστηριότητας των κατοίκων της Καστοριάς κατά τη διάρκεια ιδιαίτερα του 18^ουαι. (1710-1726) και (1760 ως το τέλος του αιώνα) αποτελούν τα πολυάριθμα πανύψηλα αρχοντικά της καμωμένα για τις βιοτικές ανάγκες των ενοίκων της. Ήταν τότε που υπογράφηκαν διάφορες διεθνείς συνθήκες και επεκράτησε ειρήνη και ελευθερία επικοινωνίας στα Βαλκάνια και στην Ευρώπη.^[69] Παρουσιάζουν ακόμα και σήμερα ιδιαίτερο ενδιαφέρον και ως οικιστικό σύνολο. Με εσωτερικούς χωρισμένους λειτουργικούς χώρους, εσωτερικές διακοσμήσεις, περίτεχνα ξυλόγλυπτα στα σανιδώματα στις οροφές, πολύχρωμους υαλωτούς φεγγίτες υψηλής αισθητικής, ζωφόρους κατάκοσμους, πλήθος φυτομορφικών διακοσμήσεων και ρόμβων δημιουργούν και συνθέτουν ένα ιδιότυπο εσωτερικό χώρο, που βρίσκει την καλύτερη έκφρασή του στην Καστοριά, ένα ιδιότυπο μακεδονικό ρυθμό.^[70] Είναι κατ΄εξοχήν δείγματα λαϊκής αρχιτεκτονικής. Γενικά στα αρχοντικά της Καστοριάς υπάρχει μια ισορροπία σε σχέση με το περιβάλλον, ενώ διατηρούν ακέραιες τις αρετές του μέτρου και της ανθρώπινης κλίμακας.^[71]

Γουνοποιία[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Μαζί με τη λίμνη της,^[72] ευρύτατα γνωστό χαρακτηριστικό της πόλης είναι η δραστηριοποίηση των κατοίκων της για περισσότερα από πεντακόσια χρόνια στην τέχνη της γουναρικής (την πρώτη έγγραφη μαρτυρία εντοπίζουμε σε Πατριαρχικόν σιγίλλιον έτους 1574, με το οποίο ο Πατριάρχης Ιερεμίας Β΄ ανέθεσε τον έλεγχο της περιουσίας των Ιερών Μονών του Αγίου Όρους στην περίφημη συντεχνία των Καστοριανών γουναράδων της Κωνσταντινουπολίτικης παροικίας).^[73], της οποίας τη σύσταση ανάγουν οι ερευνητές στον 16ο αι. Το 1780, ο πατριάρχης Σωφρόνιος, ύστερα από αίτηση των μοναχών του Αγίου Ιωάννη Θεολόγου Πάτμου, ανέθεσε στους γουναράδες την επιστασία της ιστορικής μονής.^[74] Οι Έλληνες γουναράδες εκμεταλλεύθηκαν την τάση επιδείξεως της διοικητικής και οικονομικής αριστοκρατίας της Κωνσταντινουπόλεως και δημιούργησαν το προσοδοφόρο επάγγελμα και εμπόριο που απλώνονταν και έξω από τα σύνορα της αυτοκρατορίας, στην Αυστρία, στην Ουγγαρία, στη μακρινή Ολλανδία. Ανάμεσά τους την πρώτη ασφαλώς θέση κατέχει ο Μανωλάκης Καστοριανός, προστάτης των γραμμάτων και ενισχυτής σχολείων, ο πρωτομαΐστωρ Αθανάσιος, ο οποίος διέθεσε, το 1720, μεγάλο ποσό για την επισκευή του πατριαρχικού ναού κ.α.^[75]

Η τέχνη των Καστοριανών γουνοποιών συνιστάται στην ειδική επεξεργασία των χορδάδων (αποκομμάτων δερμάτων, αυτά δηλαδή που αποκόπτονταν από άλλους ως φύρα) που χειρίζονται με μοναδικό τρόπο και με ιδιαίτερη τεχνική. Η σχετική ζήτηση ανέκυψε όταν, λόγω της μεγάλης ζήτησης των γουναρικών, με σουλτανικό διάταγμα απαγορεύτηκε για κάποια χρονική περίοδο η χρήση τους^[76], το 1713, γιατί επήλθε «σπάνις γουνών». Τότε (18ος αι.) ανέκυψε η ανάγκη να χρησιμοποιηθούν τα αποκόμματα για να καλύψουν τη μεγάλη ζήτηση. Πρόκειται για συρραφή μικρών τεμαχίων που κόβονται σε μικρότερες λωρίδες και υπολωρίδες για να επιτευχθεί ο ομοιόμορφος, ελκυστικός, εντυπωσιακός και ενιαίος φυσικός χρωματισμός, η επιθυμητή φορά του τριχώματος. Έτσι προέκυψαν διάφορες ειδικότητες όπως ο διαλογέας, ο κόφτης, καθώς και ο «χρωματιστάς» ο οποίος ξεχώριζε κατά χρώματα τα κομμάτια τού δέρματος, αλλά και κατά είδος (ζερβά ποδαράκια, δεξιά ποδαράκια, γιατί δεν χρησιμοποιούνταν μαζί στο ίδιο παλτό, κεφάλια, ουρές κτλ., π.χ. το μαύρο γουναρικό υπήρχε σε δέκα και περισσότερες αποχρώσεις).^[77]

Κατά τον Θρασύβουλο Παπαστρατή, την τέχνη της γουνοποιίας έφεραν στην Καστοριά οι εκ Ισπανίας Σεφαρδίτες Εβραίοι (1492- 1498), από την Αχρίδα.^[78]

Η λίμνη της Καστοριάς[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Αργυροπελεκάνοι τον χειμώνα στη λίμνη της Καστοριάς

Υδρόβια βλάστηση δίπλα στη πόλη.

Η λίμνη της Καστοριάς βρίσκεται σε υψόμετρο 620μ. Έχει σχήμα έλλειψης και τα νερά της περιβρέχουν την πόλη. Έχει επιφάνεια 28,655 τετραγωνικά χλμ. μέγιστο μήκος 7.500μ., μέγιστο πλάτος 5.425μ.^[79] και είναι η ογδόη σε μέγεθος λίμνη στην Ελλάδα.^[80] Το βάθος της κυμαίνεται από 8-12 μέτρα και η μέση θερμοκρασία είναι 22 βαθμοί Κελσίου. Η λίμνη έχει πολλές εισροές νερού από τα δυτικά και μια εκροή στον ποταμό Αλιάκμονα. Σε παλαιότερη εποχή η λίμνη περιέβαλλε εξ ολοκλήρου το βραχόβουνο που σχημάτιζε έτσι νησίδα.^[81]

Γνωστοί καστοριανοί[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

• Τοβία μπεν Ελιέζερ, μελετητής της Τορά του 11ου αιώνα, συγγραφέας και ποιητής
• Μανωλάκης Καστοριανός (17ος αι., ακμάσ. 1660), ο πρώτος εθνικός ευεργέτης^[82][83][84]
• Θωμάς Β’ Λογοθέτης (17ος αι.), διδάσκαλος
• Κωνσταντίνος Μιχαήλ (18ος αιώνας), ιατροφιλόσοφος
• 

  Άποψη της νότια παραλίας

  Σεβαστός Λεοντιάδης (1690 – 1765), λόγιος Θωμάς Μανδακάσης (1709 – 1796), γιατρός και λόγιος [Αρχείο: Kastoria_notia_paralia.ext]

• Γεώργιος Καστοριώτης ή Γεώργιος Καστριώτης ^[24], Μέγας Κομίσος στην Ουγγαροβλαχία και ιδρυτής, στα 1705, εκκλησιαστικής σχολής.^[85][86]
• Αθανάσιος Χριστόπουλος (1772 – 1847), ιατροφιλόσοφος, ανώτατος δικαστικός στις παραδουνάβιες Ηγεμονίες, ποιητής^[87]
• Γεώργιος Θεοχάρης (1758 – 1843), στενός συνεργάτης του Ρήγα Φερραίου.^[88][89]
• Ιωάννης και Παναγιώτης Εμμανουήλ, συνεργάτες του Ρήγα Φεραίου
• Δαμιανός Γεωργίου (1809 – 1899), καθηγητής της ιατρικής στη Αθήνα^[90][91]
• Παύλος Ιωάννου (1824 – 1897), καθηγητής της Ιατρικής και πρύτανης του Πανεπιστημίου Αθηνών^[92]
• Παναγιώτης Παπαναούμ (1810 – 1885), μηχανικός,^[93] συγγραφέας,^[94] περιηγητής, πρόξενος^[95][96][97]
• Παύλος Αργυριάδης (1849 – 1901), δικηγόρος, δημοσιογράφος σοσιαλιστής και αναρχικός διανοούμενος του 19ου αιώνα .^[98]
• Δημήτριος Σακελλάριος, πρόξενος στο Βουκουρέστι,επιμελείται, με δική του δαπάνη, την έκδοση του Μεγάλου Αλφαβηταρίου ^[99]
• Βασίλειος Χατζής (1870 – 1915), Διακεκριμένος ζωγράφος, γνωστός κυρίως για τις θαλασσογραφίες του^[100]
• Αριστοτέλης Ζάχος (1871 – 1939), αρχιτέκτονας^[101]
• Λεωνίδας Παπάζογλου (1872 – 1918), φωτογράφος.
• Ιωάννης Παπαρέσκας, οπλαρχηγός της επανάστασης του 1821
• Αριστείδης Μαργαρίτης, μακεδονομάχος, έδρασε στην Καστοριά, την Φλώρινα και την Πελαγονία.
• Κωνσταντίνος Γκολογκίνας, μακεδονομάχος, έδρασε κυρίως στην Καστοριά και τα Κορέστια.
• Σπυρίδων Δούκης, μακεδονομάχος, έδρασε κυρίως στα Καστανοχώρια και το Βόιο.
• Χρυσός Δούκης, μακεδονομάχος, έδρασε κυρίως σε περιοχές γύρω από τη λίμνη της Καστοριάς.
• Αριστοτέλης Ζάχος (1871 – 1939) αρχιτέκτονας και πολεοδόμος
• Σαράντης Τσεμάνης, (1892 – 1973), γιατρός και Δήμαρχος Καστοριάς (1946-1950).
• Ανδρέας Τζήμας (1909 – 1972), ηγετικό στέλεχος του ΚΚΕ, πολιτικός επίτροπος του ΕΑΜ
• Σόλων Γρηγοριάδης (1912 – 1994), δημοσιογράφος, πολιτικός και συγγραφέας
• Ιφιγένεια Διδασκάλου (1916 – 2016), ποιήτρια, συγγραφέας
• Θεοδόσης Τάσιος (1930 -), ακαδημαϊκός, πολιτικός μηχανικός
• Λουκάς Σαμαράς (1936 – ), ζωγράφος, γλύπτης και φωτογράφος.
• Ιωάννης Κολιόπουλος (1942 -), ιστορικός
• Νίκος Δόϊκος (1946 – 2021) αρχιτέκτονας-πολεοδόμος και συγγραφέας, συνθέτης του ύμνου της ΕΠΟΝ
• Θεόδωρος «Τέρρυ» Παπαντίνας (1951 – 2016), μουσικός της ροκ
• Κυριάκος Καραταΐδης (1965 -), πρώην διεθνής ποδοσφαιριστής
• Δημήτρης Διαμαντίδης (1980 -), διεθνής καλαθοσφαιριστής
• Ιωάννης Χρήστου (1983 -), ολυμπιονίκης
• Χριστίνα Γιαζιτζίδου (1989 -), ολυμπιονίκης

Αδελφοποιημένες πόλεις[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

•  Έννα, Ιταλία
•  Φιλιππούπολη, Βουλγαρία

Δείτε επίσης[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

• Πινακίδα του Δισπηλιού
• Ορέσται
• Σπήλαιο του Δράκου
• Κάστορας
• Δημοτική Βιβλιοθήκη Καστοριάς
• Μουσείο Μακεδονικού Αγώνα Καστοριάς
• Μουσείο ενδυματολογίας Καστοριάς
• Δείγμα καστοριανής μαγειρικής (Γκαρούφα)
• Α.Γ.Σ. Καστοριά

Παραπομπές[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Πηγές[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

• Αφιέρωμα στο ένθετο ΕΠΤΑ ΗΜΕΡΕΣ, Καθημερινή, 3-12-1995.(pdf)
• Κωνσταντίνος Άμαντος, Ο μακεδονικός ελληνισμός κατά το τέλος του μεσαίωνος και την παλαιοτέραν τουρκοκρατίαν μέχρι του 18ου αιώνος, Θεσσαλονίκη, 1952.
• Βρετός, Παλαιόν Αρχείον (μνημονεύεται από τον Ματθαίο Παρανίκα).
• Γλωσσογεωγραφικά του Νομού Καστοριάς, Ανάτυπον από το Λεξικογραφικό Δελτίο- Τομ. ΚΕ΄ της Ακαδημίας Αθηνών, 2005.
• Ευγενία Δρακοπούλου, Η πόλη της Καστοριάς τη βυζαντινή και μεταβυζαντινή εποχή (12ος – 16ος αι.), Χριστιανική Αρχαιολογική Εταιρεία, 1997.
• Η βυζαντινή Καστοριά μέσα από τα μνημεία της (10ος-14ος αιώνας), Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού.
• Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, τόμοι ΙΑ΄, ΙΕ΄.

• Kazhdan, Alexander, επιμ. (1991). Oxford Dictionary of Byzantium. Νέα Υόρκη και Οξφόρδη: Oxford University Press. σελίδες 1110–1111. doi:10.1093/acref/9780195046526.001.0001. ISBN 978-0-19-504652-6.

• Ιωάννης Καλοστύπης, Μακεδονία, Αθήνα, Βίλμπεργκ, 1886.
• Ιωάννης Κολιόπουλος, Λεηλασία Φρονημάτων, Βάνιας, 1995, τόμοι Α΄ και Β΄.
• Άννα Κομνηνή, Αλεξιάς.
• Γεώργιος Κουρνούτος, Η παιδεία στην τουρκοκρατούμενη Καστοριά, 1953.
• Αιμίλιος Λεγκράν, Biblioteque Grecane-Vulgarie (1880-1902).
• Βίκτωρ Μπεράρ (1892), Οδοιπορικόν στη Μακεδονία 1890-1893, Εκδόσεις Τροχαλία, κεφ. Φλώρινα – Καστοριά.
• Θρασύβουλος Ορ. Παπαστρατής, Στάχτες και δάκρυα στη λίμνη – Ιστορία των Εβραίων της Καστοριάς, Κεντρικό Ισραηλιτικό Συμβούλιο Ελλάδος, 2010, ISBN 978-960-99200-0-1.
• Ματθαίος Παρανίκας, Σχεδίασμα περί της εν τω ελληνικώ έθνει καταστάσεως των γραμμάτων από αλώσεως μέχρι των αρχών της ενεστώσης (ΙΘ) εκατονταετηρίδος, εν Κωνσταντινοπόλει, 1867.
• Φρανσουά Πουκεβίλ, Το ταξίδι στην Ελλάδα (Pouqueville – Voyage de la Grẻce, 1826-27).
• Προκόπιος, Περί κτισμάτων.
• Παντελής Τσαμίσης, Μνημεία της Καστοριάς, 1949.

Βιβλιογραφία[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

• Τσαμίσης, Παντελής (1949). Η Καστοριά και τα μνημεία της. Αθήνα: Ι. Λ. Αλευρόπουλος.
• Νίκος Δόϊκος, Καστοριανά μνημεία, Εκδ.Χρωμογραφή, (1995) ISBN 960-7690-00-1
• Πάνος Τσολάκης, Ο Προσφυγικός Συνοικισμός της Καστοριάς, Θεσσαλονίκη 2010 εκδ. Προσφυγικού Συλλόγου Απολλωνιαδιτών Καστοριάς ISBN 978-99561-09