Δέσποινα Μιχαηλίδου- Καπλάνογλου
1 Οψέ . 2 Ουρανοστάθεν . 3 Εφάνθεν. 4 Εκαβάλκεψεν .5 Ακρέντικα . 6 Έτον.
Δέσποινα Μιχαηλίδου- Καπλάνογλου.
Η επιλογή των λέξεων της Ποντιακής διαλέκτου που εμφανίζονται στον τίτλο της σημερινής δημοσίευσης αντλήθηκαν από ένα τραγούδι για τα κάλαντα που έψαλλαν τα παιδιά το ”Χριστός γεννέθεν, χαρά σον κόσμον ”
Τα κάλαντα αποτελούν δημοτικά ευχετικά τραγούδια που ψάλλονται εθιμικά κάθε χρόνο κυρίως την παραμονή μεγάλων θρησκευτικών εορτών, όπως των Χριστουγέννων ,της Πρωτοχρονιάς των Θεοφανείων και των Βαΐων ή του Λαζάρου. Στη Μικρά Ασία ψάλλονταν από τα παιδιά το βράδυ της παραμονής των μεγάλων εορτών των Χριστουγέννων, της Πρωτοχρονιάς, των Θεοφανείων.
Τα Κάλαντα στον Πόντο συνοδεύονταν από την πατροπαράδοτη ποντιακή λύρα και τα έψελναν μικροί και μεγάλοι, χωρισμένοι σε μικρές ομάδες. Επισκέπτονταν όλα τα σπίτια του χωριού, την παραμονή ή ανήμερα της γιορτής, κυρίως μετά τη δύση του ήλιου. Σε ορεινές περιοχές και τα κάλαντα ψέλνονταν κατά τη χειμερινή περίοδο,και κατά τη διάρκεια της ημέρας λόγω εξαιρετικών χαμηλών θερμοκρασιών που επικρατούσαν πολλές φορές.
Οι “καλαντάδες” (ραψωδοί) εκτός από τη συνοδεία της λύρας, έφερναν μαζί τους και ένα στολισμένο καράβι, φτιαγμένο από χαρτόνι και λεπτό σανίδι για να εντυπωσιάσουν τους νοικοκυραίους. Συνήθως φώτιζαν τα καραβάκια τους με κεριά, ενώ κάθε ομάδα προσπαθούσε να φτιάξει το πιο όμορφο και φανταχτερά στολισμένο.
Επιτρέψτε μου να σας αναφέρω ένα περιστατικό απ΄ τα παιδικά μου χρόνια. Παραμονή Χριστουγέννων μαζί με την εξαδέλφη μου Αγάπη πήγαμε να “πούμε” κάλαντα μεταξύ των άλλων και στην “θεία Σοφία κ….στού” χήρα με τέσσερα ανήλικα παιδιά η οποία μας έδωσε από μισό σύκο, λέγοντας πόσο μας αγαπάει.(Ντο πολλά αγαπώ αβούτα τα παιδία τέρ ντο θα δείγατα). Το γεγονός αυτό μας φάνηκε αστείο τότε,γιατί δεν μπορούσαμε να αντιληφθούμε και να αξιολογήσουμε πόσο μεγάλη αξία είχε η υποδοχή και η εκδήλωση αγάπης.
ΣΤΑ ΠΟΝΤΙΑΚΑ
”Χριστός γεννέθεν, χαρά σον κόσμον ”
Χριστός ‘γεννέθεν χαράν ‘ς σον κόσμον, χα καλή ώρα, καλή σ’ ημέρα.
Χα καλόν παιδίν οψέ ‘γεννέθεν, οψέ ‘γεννέθεν, ουρανοστάθεν.
Τον εγέννεσεν η Παναΐα, τον ενέστεσεν Αϊ Παρθένος-δις.
Εκαβάλκεψεν χρυσόν πουλάριν κι εκατήβεν ‘ς σο σταυροδρόμιν
Έρπαξαν Ατον οι χίλ’ Εβραίοι, οι χίλ’ Εβραίοι και μύρ'(ιοι) Εβραίοι.
Ας ακρεντικά κι ας σην καρδίαν αίμαν έσταξεν, χολή ‘κ’ εφάνθεν.
Ούμπαν έσταξεν, και μύρος έτον, μύρος έτον και μυρωδία.
Εμυρίστεν ατο ο κόσμος όλεν, για μυρίστ’ ατο κι εσύ αφέντα.
Συ αφένταμ, καλέ μ’ αφένταμ.
Έρθαν τη Χριστού τα παλικάρια και θημίζ’νε τον νοικοκύρην,
Νοικοκύρη μ’ και βασιλέα.
Δέβα ‘ς σο ταρέζ’ κι έλα ‘ς σην πόρταν, δος μας ούβας και λεφτοκάρα
Κι αν ανοί’εις μας, χαράν ‘ς σην πόρτα σ’.
Καλά Χριστούγεννα και σ’ έτη πολλά
ΣΤΑ ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ
Χριστός γεννήθηκε, χαρά στον κόσμο,
Χριστός γεννήθηκε, χαρά στον κόσμο, να καλή ώρα, καλή σου ημέρα.
Να καλό παιδί χθες γεννήθηκε, χθες γεννήθηκε, ουρανοστάθηκε.
Τον γέννησε η Παναγία, τον ανέστησε η Αγία Παρθένα.
Καβάλησε χρυσό πουλάρι και κατέβηκε στο σταυροδρόμι
Τον άρπαξαν οι χίλιοι Εβραίοι, οι χίλιοι Εβραίοι και μύριοι Εβραίοι.
Απ’ τα άκρα κι απ’ την καρδιά αίμα έσταξε, θυμός δεν φάνηκε.
Όπου έσταξε ήταν μύρο, ήταν μύρο και ευωδία.
Το μύρισε ο κόσμος όλος, μύρισε το κι εσύ αφέντη.
Εσύ αφέντη, καλέ μου αφέντη.
Ήρθαν του Χριστού τα παλικάρια και έψαλαν στον νοικοκύρη,
Νοικοκύρη μου και βασιλιά.
Πήγαινε στο ράφι κι έλα στην πόρτα, δώσε μας χουρμάδες και φουντούκια
Κι αν μας ανοίξεις, χαρά στην πόρτα σου.
Καλά Χριστούγεννα και σ’ έτη πολλά
********************************************************************
ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΩΝ ΛΕΞΕΩΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΕΩΣ ΣΗΜΕΡΑ
1, Οψέ
Προέρχεται από την αρχαιοελληνική λέξη : Ψες
Ετυμολογία : ψες < αρχαία ελληνική όψε(αργά το βράδυ) > οψές(μεσαιωνική ελληνική) < ψεςμε παρετυμολογική επίδραση του χθες
Απόδοση στην νεοελληνική διάλεκτο : χθες
Συγγενικές λέξεις : Απόψε , αποψινός, -ή, -ό.
============================================================
2.Ουρανοστάθεν
Προέρχεται από τις αρχαιοελληνικές λέξεις : Ω(ο)ρανός +ίσταμαι
Ετυμολογία : 1. Ω(ο)υρανός = Ορώ τα άνω
Αιολικός τύπος : όρανος. Βοιωτικός τύπος: ωρανός
Δωρικός τύπος: ωρανός
2. Στάθηκα =στέκομαι < στέκω+-ομαι < αρχαία ελληνική έστηκα
παρακείμενος του ίσταμαι
Απόδοση στην νεοελληνική διάλεκτο : Ουρανοστάθηκε Στάθηκε στον ουρανό
Συγγενικές λέξεις : Ουρανόθεν
============================================================
3. Εφάνθεν.
Προέρχεται από την αρχαιοελληνική λέξη : Φαίνω
Ετυμολογία : Φαίνομαι < αρχαία ελληνική φαίνομαι , μέση-παθητική φωνή του ρήματος φαίνω
Απόδοση στην νεοελληνική διάλεκτο : Φάνηκε
Συγγενικές λέξεις :Εμφανίζομαι φαινομενικός .
·===========================================================
4 Εκαβάλκεψεν
Προέρχεται από την αρχαιοελληνική λέξη : Καβαλλάριος
Ετυμολογία : Καβαλάρης < μεσαιωνική ελληνική καβαλλάρης< ελληνική κοινή καβαλλάριος
Απόδοση στην νεοελληνική διάλεκτο : Καβαλίκεψε ,Ίππευσε.
Συγγενικές λέξεις : Καβαλαρισσα , καβάλα ,καβάλο.
============================================================
5. Ακρέντικα
Προέρχεται από την αρχαιοελληνική λέξη : Άκρος
Με μικρή επιφύλαξη ενδεχόμενα να είναι σύνθεση 2 αρχαιοελληνικών λέξεων :
Άκρα +ώτακαι στην Ποντιακή άκρε + ωτίν = άκρε + τιν
Ετυμολογία : άκρο < αρχαία ελληνική άκρον < ουσιαστικοποιημένο ουδέτερο του:άκρος
Απόδοση στην νεοελληνική διάλεκτο : Άκρα
============================================================
6.Έτον
Προέρχεται από την αρχαιοελληνική λέξη :Ειμί
Είμαι < μεσαιωνική ελληνική είμαι < αρχαία ελληνική ειμί
Ειμί : Ο παρατατικός γ’ πληθυντικό: ήταν
Απόδοση στην νεοελληνική διάλεκτο : Ήταν
============================================================
Δείτε το video με το τραγούδι .
”’Χριστός γεννέθεν, χαρά σον κόσμον ”, κάλαντα Χριστουγέννων από το Ποντιακό You Tube
